اين بنا طي چهار سال از ۱۳۰۸ه‍.ق تا ۱۳۱۲ ه‍.ق (1269 ه‍.ش) تحت عنوان حسينيه شوكتيه توسط محمد ابراهيم خان علم  (شوكت الملك دوم) ساخته شد و در ماه ذي الحجه سال1326 هجري قمري برابر با 1282 هجري شمسي به مدرسه تبديل شده است.

 ساختمان مدرسه شوكتيه از محل موقوفات امير اسماعيل خان معروف به شوكت الملك اول توسط محم ابراهيم خان علم، پدر اسد الله علم ، در سال ۱۳۰۸ه‍.ق به‌دست استادان و معماران يزدي شروع و در سال ۱۳۱۲ه‍.ق بناي آن به‌پايان رسيد.

مدرسه شوكتيه ابتدا به صورت مدرسه ابتدائي بود كه پس از مدتي دبيرستان شوكتيه نيز به آن افزوده شد. حقوق معلمين اين مدارس نيز از بودجه حكومتي سالانه به صورت نقدي و جنسي پرداخت مي‌شد.

در سال ۱۳۰۱ش مدرسه نسوان امارت قلعه افتتاح شد و سپس در سال ۱۳۰۳ش در دوره دوم دبيرستان دانش‌آموز پذيرفت. شوكت الملك دوم و همچنين روحاني خوش‌نام محلي شيخ محمد موحد براي تشويق مردم و جذب بيشتر دانش‌آموزان، دختران خود را به اين مدارس فرستادند.

در سال ۱۳۰۱ به منظور تصريح در دخترانه و پسرانه بودن، مدارس پسرانه به شوكتي و دخترانه به شوكتيه نامگذاري گرديد. همچنين دبيرستان پسرانه شوكتي در سال ۱۳۰۳ش از دبستان جدا شد.

بناي تاريخي مدرسه شوكتيه يا شوكتي در مجاورت خيابان منتظري (خاكي) در داخل بافت تاريخي شهر بيرجند قرار دارد. اين بنا در كوچه‌اي با شيب نسبتاً زياد واقع شده است كه از سطح خيابان پايين‌تر است ورودي‌هاي بنا در پايين‌ترين قسمت بنا قرار دارند در مجاورت اين مدرسه، بناي خواجه خضر و گرمابه نسترن با قدمتي نزديك به آن وجود دارد.

مدرسه شوكتيه به سبك معماري كويري ايران به صورت چهار فصل ساخته شده كه از يك فضاي مركزي به‌صورت حياط و بخشي پيوسته دور تا دور آن تشكيل شده است. حياط بخش عمده‌اي از بنا را دربر مي‌گيرد كه با آجر فرش شده است و در ميان آن حوضي قرار گرفته كه در وسط آن سكويي به ارتفاع حدود ۳۰ سانتي‌متر قرار دارد. سردر ورودي بنا با طاق جناقي داراي تزئينات مقرنس مي‌باشد.

اين بنا تك ايواني است كه ايواني بلند و باشكوه دارد و از اجزا و عناصر معماري ايراني از قبيل ورودي، هشتي، دهليزها، ايوان، حجره هاي اطراف حياط، شاه نشين و حمام تشكيل شده‌است. اين بنا داراي دو ورودي است كه يكي در ضلع جنوبي و ديگري در ضلع غربي بنا واقع است.

بناي مدرسه شوكتيه با بهره‌گيري از حياط مركزي به بهترين نتايج از نظر تنظيم عملكرد و فراهم آوردن شرايط محيطي متعادل دست يافته است. در اين بنا يك كلاه فرنگي زيبا در ميان گنبد تالار شوكتيه وجود دارد كه با رسمي‌بندي زيبايي تزئين شده است. همچنين مقرنس‌ها گچ‌بري‌ها و آجركاري‌هايي بسيار زيبا در اين بنا به چشم مي‌خورد.

اين مدرسه داراي سردري زيبا و عريض مي باشد كه به اتاق مقرنسي گچي راه مي يابد . درب ورودي مدرسه نيز بسيار قديمي و ارزشمند است . بر سر در ورودي مدرسه ، كتيبه اي كه با گچ بري ، تاريخ بنا و موسس آن نوشته شده ديده مي شود . وقتي از در مدرسه داخل مي شويم بعد از گذشتن از اتاق مقرنسي ، وارد دالان طولاني نيمه باريك و زيبايي مي شويم كه داراي يك هشتي ( ايواني به شكل هشت ضلعي يا مدور ) مي باشد كه دري به داخل حوضخانه دارد و سابقاً نهري از آب قصبه بيرجند از داخل آن مي گذشته است . در انتهاي دالان حياط بزرگي وجود دارد كه ساختمانهاي دوطبقه در سه جهت شمال ، جنوب و شرق آن ساخته شده است . در طبقه اول سمت جنوب ايوان بزرگي وجود دارد كه سقف آن از نظر ساختماني اعجاب انگيز است و معلوم نيست كه اين ايوان كه به عرض 10-8 متر در جلو و با عرض بيشتر در دهنه عقب مي باشد چگونه مسقف گرديده است .