مدرسه شوكتيه در سال ۱۲۸۴ هـ. ش هم‌زمان با تأسيس دارالفنون تهران و رشديه تبريز در بيرجند تأسيس شد. به دنبال آن مدارسي در دشت بياض، نهبندان، سربيشه، خوسف و دبستان دخترانه شوكتي در بيرجند افتتاح گرديد.
مدرسه «معصوميه» بيرجند سابقهٔ بيش از هزار سال دارد و محل تحصيل اغلب مشاهير بيرجند بوده‌است.
در شهرستان بيرجند پنج مدرسه علميه با ظرفيت ۲۰۰ نفر طلبه و بيش از ۷۰۰ مركز آموزشي وابسته به آموزش و پرورش به فعاليت مشغولند. آموزش و پرورش بيرجند با بيش از ۹۰ سال سابقه بيش از يكصدهزار نفر دانش آموز را تحت تعليم و تربيت دارد. وجود چهار اداره مستقل آموزش و پرورش در شهرستان بيرجند با بيش از ۷۰۰۰ نفر پرسنل، مركز آموزش عالي فرهنگيان، مراكز تعليم و تربيت، پژوهشكده معلم، آموزش و پرورش اين شهرستان را به قويترين آموزش و پرورش استان خراسان (پس از مشهد) تبديل كرده‌است.
بيرجند به عنوان قطب دانشگاهي شرق كشور از امكانات آموزش عالي خوبي برخوردار است و در حال حاضر ۱۴ هزار دانشجو در ۹ دانشگاه و مركز آموزش عالي مشغول تحصيل ميباشند كه بالاترين تراكم دانشجويي در سطح كشور را به خود اختصاص داده‌است. بدين معني كه به ازاي هر ۹ نفر شهروند بيرجندي يك نفر دانشجو وجود دارد.
از جمله مراكز آموزش عالي در بيرجند مي‌توان از:
دانشگاه بيرجند
دانشگاه علوم پزشكي بيرجند
دانشگاه صنعتي بيرجند
دانشگاه آزاد اسلامي واحد بيرجند
دانشگاه پيام نور
دانشگاه جامع علمي كاربردي بيرجند
مركز تربيت معلم شهيد باهنر
مركز آموزش عالي ضمن خدمت فرهنگيان
مركز آموزش مديريت دولتي
مركز آموزش عالي دختران بيرجند (سپيده كاشاني)
نام برد.
در سالهاي نخستين دوران پهلوي، شهر به مركز عمده نظامي تبديل شد. لوله كشي آب در ۱۳۰۲ خورشيدي - كه اولين لوله كشي شهري در ايران به حساب مي‌آمد - و تغيير مسير رود بيرجند دو عامل مهم در تحول شهر بود. در ۱۳۱۰ خورشيدي به نوشته روزنامه كيهان به سبب فراواني آب قنات در شهر، بر جمعيت آن هنگام كم آبي افزوده مي‌شد.به علت اهميت راهبردي شهر بيرجند در شرق ايران، در سال ۱۳۱۲خورشيدي، فرودگاه شهر بيرجند - سومين فرودگاه كشور پس از قلعه مرغي و بوشهر - مورد بهره برداري قرار گرفت. در سالهاي پس از ۱۳۲۰ شمسي , توسعه شهر سرعت يافت و در جنگ جهاني دوم متفقين , شاهراه مشهد ـ زاهدان را ساختند كه به صورت يكي از شاهرگ‌هاي ارتباطي متفقين ـ كه با راه آهن ايران رقابت مي‌كرد ـ درآمد
در سال ۱۲۵۴ خورشيدي، مك گرگور درباره شهر بيرجند مطالبي نوشته و شمار خانه‌هاي شهر را سه هزار باب ذكر كرده‌است. در سال ۱۲۷۳ خورشيدي، ادوارد ييت گزارشي درباره تجارت بيرجند از طريق بندرعباس و نيز جمعيت ۰۰۰ ۲۵ نفري آن داده‌است.
سرپرسي سايكس در سفر خود به منطقه , از كوههاي معين آباد (ظاهراً همان ميناباد)، اميران ناحيه قائنات, محصولات زراعي بويژه زعفران و زرشك و ابريشم، قالي بافي ساكنان منطقه و مذهب آنها و نيز شهر بيرجند ـ كه آن را متفاوت با ساير شهرهاي ايران دانسته ـ مطالبي آورده‌است.
لمتون نيز در سالهاي قبل از ۱۳۲۹ خورشيدي به وضع مالكيت اراضي و قنات‌هاي قائنات و نيز نظامهاي آبياري در آباديهاي پيرامون بيرجند اشاره كرده‌است.
در دوره قاجاريه به سبب كمبود آب, شهر بيرجند به كندي توسعه مي‌يافت ولي همچنان مركز ناحيه بود
در اواخر دوره صفوي و پس از قتل نادر شاه با استقرار خاندان خزيمه , بيرجند مركز قهستان شد. با زوال دولت صفوي و رسوخ كشورهاي اروپاي غربي به هند و آسياي شرقي از راههاي دريايي و زميني , بيرجند كه در مسير عمده ترين راه زميني اين ارتباط قرار داشت محل عبور اغلب سياحان, جهانگردان يا مأموراني شد كه در نوشته‌هاي خود اطلاعات فراواني درباره شهر و منطقه به جا گذاشته‌اند
علاوه بر نام بيرجند كه ساختار آن برگرفته از زبان پهلوي بوده و به دوران پيش از اسلام باز مي‌گردد، بنا به روايتي ، بيرجند، احتمالاً در اواخر حكومت ساسانيان و توسط زرتشتيان يزدي و كرماني به عنوان منزلگاهي در حاشيه كوير و در مسير عبور از كوير به سمت شمال خراسان بزرگ و ماوراءالنهر بنا شده‌است .
اشعار حكيم نزاري، وجود محله‌اي به نام گبرآباد در بافت قديمي شهر، كاوشهاي به عمل آمده از قلاع دختر در "بند دره" و "قلعه دره"، و نيز كتيبه بهدست آمده از كال جنگال در روستاي ريچ از توابع خوسف، "تخته سنگ لاخ مزار" واقع در روستاي كوچ ، سنگ نگاره و كتيبههاي پهلوي اشكاني در دره "استاد تنگل"، حكايت از قدمت چند هزار ساله بيرجند دارد. همچنين علاوه بر وجود گورستانهاي زرتشتي‌ها در اغلب روستاها و نيز وجود آتشكده‌هاي سفلي و عليا .كه دال بر قدمت تاريخي اين منطقه‌است، نام برخي از روستاهاي اطراف شهر بيرجند داراي ريشه پهلوي و اساطيري هستند، مانند: گيو، سهراب، ماژان، سلم آباد، درخش، خراشاد، رودك، دستجرد، چاج، چهكند، جمشيدآباد و ...
شهرستان بيرجند با وسعت 31704 كيلومتر مربع در شرق ايران قرار دارد
اين شهرستان از شمال به قاينات ، از جنوب به نهبندان و استان كرمان ، از غرب به سرايان و طبس و از شرق به شهرستان در ميان محدود مي شود . شهرستان بيرجند داراي دو بخش مركزي و خوسف است .
بيرجند در گذشته جزئي از ولايت قهستان بوده است . بر اساس كتيبه هاي هخامنشي و نوشته هاي مورخان يوناني ، قهستان خاستگاه يكي از اقوام ايراني به نام ساگارت و بخشي از چهاردهمين ساتراپ هخامنشي به شمار مي آمده . كتيبه كال جنگال نشان دهنده اهميت منطقه است . در عهد ساساني نيز قهستان از ايالات آباد و و معتبر بوده . سنگ نگاره هاي لاخ مزار در روستاي كوچ بيرجند حاوي نوشته هايي به خط پهلوي ساساني است كه در آنها نام آخشنواز پادشاه هپتالي و قباد پادشاه ساساني به چشم مي خورد . پس از فتح قهستان توسط اعراب در سال 29 هـ .ق قهستان توسط واليان خلفا اداره مي شد و تا سال 259 ه.ق در سيطره ي عباسيان بود . مدتي نيز جزء قلمرو صفاريان و امراي محلي سيستان بود . از زمان حسن صباح تا تهاجم سپاه هلاكو خان مغول اين منطقه به يكي از مراكز عمده ي سياسي فرقه اسماعيليه تبديل شد و بعد از الموت ،مهمترين مقر حضور فداييان اين فرقه بـود كه با حمله ي هلاكـو طومارشان در هم پيچيـد . تاريخ بيرجنـد در سده هاي اخير يعني از دوره صفويه به بعد با نام خاندان خزيمه علم در هم آميخته است . در اواخر دوره صفويه با پيوستن امير اسماعيل خان خزيمه به اردوي نادر ، حكومت منطقه قاينات به او تفويض شد . استعمار بريتانيا در راستاي حفظ منابع منطقه اي خود و با بهره گيري از آشفتگي حكومت قاجار، سياست تبـديل حكومت محلي بيرجنـد به مركز سيـاست بريتانيـا در منطقـه و بهره گيري از خاندان علم به عنوان پايگاهي قدرتمند را در پيش گرفت .
