قلعه بيرجند (قلعه ته ده يا پايين شهر)، بزرگترين و قديمي ترين بناي تاريخي بيرجند به شمار مي رود و بر فراز بلندترين نقطه غربي تپه ماهورهاي شهر ساخته شده است. بناي مذكور با وسعتي بالغ بر 3000 مترمربع در دوره صفويه احداث شده و در واقع هسته اوليه شهر بيرجند محسوب مي شود. البته برخي نيز بناي اين قلعه را به پيش از آن دوره نسبت مي دهند. قلعه بيرجند از خشت و گل و چينه ساخته شده و از دوره صفويه تا قاجاريه مردم اين شهر را در مقابل تهاجم دشمنان به ويژه تركمنها و ازبكها محافظت ميكرده است.
قلعه بيرجند در دوره قاجاريه به طور كامل بازسازي و مورد استفاده قرار گرفت. با توجه به شواهد موجود به وسيله نقب هاي زيرزميني به نقاط مهم شهر مثل ارگ بهارستان، ارگ كلاه فرنگي و قنات قصبه مرتبط بوده است.
اين قلعه داراي هفت برج بوده كه هم اكنون شش برج از آن باقي مانده است. مرمت اين بنا در سال 1378 به وسيله شهرداري بيرجند شروع شد
پس از عبور از شهر بيرجند و حركت به سمت جنوب، حدفاصل شهر بيرجند و سربيشه در فاصله 50 كيلومتري جنوب شرقي شهرستان بيرجند در بخش مود شهرستان سربيشه در كيلومتر 30 جاده فرعي منطقه گردشگري و زيارتي مزار كاهي قرار دارد كه در طول سال پذيراي خيل عظيم مسافران داخلي و خارجي است. مزار كاهي به دليل قرار گرفتن مرقد بيبي زينب خاتون(خواهر امام رضا(ع) ) هم چنين قرار گرفتن در دره اي سرسبز و خوش آب و هوا از نقاط گردشگري محسوب مي شود.
معرفي :
اين آستانه در ارتفاعات روستاي كاهين قرار دارد منطقه اي ييلاقي زمستان سرد و تابستان بسيار مطبوع و خوش آب و هوايي دارد و از فضاي سبز بسيار زيبا و آبي شيرين و گوارا برخوردار است كه اين امر موجب جذب زائران و مسافران بسياري از نقاط مختلف كشور به اين منطقه شده است .
امكانات و تسهيلات تفريحي، گردشگري، حمل و نقل، اسكان و ... :
30 واحد زائر سرا ، فروشگاه ، كشتارگاه ، سرويس بهداشتي ، مخابرات ، دو سالن بزرگ
آب و هوا : ييلاقي
50 كيلومتر راه ارتباطي : آسفالت
ابراهيم شوكت الملك پدر اسدالله علم، سياستمدار مقتدر دوره پهلوي دوم است. خاندان علم از ديرباز حاكمان اين منطقه و خصوصا قائنات بوده اند و به همين جهت به امير شهرت داشتند.
قسمتي از ساختمان هاي اندروني آن به اعضاي خانواده "علم" وزير دربار رژيم طاغوت اختصاص داشته و قسمت مركزي آن، ويژه امور ديواني و حكومتي بوده است.
امير اسدالله علم دوره كوتاهي نخست وزير و مدت طولاني وزير دربار محمدرضاشاه پهلوي بود. علم، در كتاب خاطراتش به پذيرايي پدرش از رضاشاه در همين باغ اشاره مي كند. خود او نيز - چنان كه مي گويد- چندبار از شاه و فرح در همين باغ پذيرايي نمود.
اولين و قديمي ترين بناهاي اين مجموعه كه به بناي شوكت الملك معروف است هم اكنون به كتابخانه و دانشكده هنر اختصاص دارد. بخش مركزي آن نيز كه بناي حكومتي بوده در دو طبقه مجزا به عنوان موزه باستان شناسي و مردم شناسي بيرجند مورد استفاده قرا مي گيرد.
اين بنا طي چهار سال از ۱۳۰۸ه.ق تا ۱۳۱۲ ه.ق (1269 ه.ش) تحت عنوان حسينيه شوكتيه توسط محمد ابراهيم خان علم (شوكت الملك دوم) ساخته شد و در ماه ذي الحجه سال1326 هجري قمري برابر با 1282 هجري شمسي به مدرسه تبديل شده است.
ساختمان مدرسه شوكتيه از محل موقوفات امير اسماعيل خان معروف به شوكت الملك اول توسط محم ابراهيم خان علم، پدر اسد الله علم ، در سال ۱۳۰۸ه.ق بهدست استادان و معماران يزدي شروع و در سال ۱۳۱۲ه.ق بناي آن بهپايان رسيد.
مدرسه شوكتيه ابتدا به صورت مدرسه ابتدائي بود كه پس از مدتي دبيرستان شوكتيه نيز به آن افزوده شد. حقوق معلمين اين مدارس نيز از بودجه حكومتي سالانه به صورت نقدي و جنسي پرداخت ميشد.
در سال ۱۳۰۱ش مدرسه نسوان امارت قلعه افتتاح شد و سپس در سال ۱۳۰۳ش در دوره دوم دبيرستان دانشآموز پذيرفت. شوكت الملك دوم و همچنين روحاني خوشنام محلي شيخ محمد موحد براي تشويق مردم و جذب بيشتر دانشآموزان، دختران خود را به اين مدارس فرستادند.
در سال ۱۳۰۱ به منظور تصريح در دخترانه و پسرانه بودن، مدارس پسرانه به شوكتي و دخترانه به شوكتيه نامگذاري گرديد. همچنين دبيرستان پسرانه شوكتي در سال ۱۳۰۳ش از دبستان جدا شد.
بناي تاريخي مدرسه شوكتيه يا شوكتي در مجاورت خيابان منتظري (خاكي) در داخل بافت تاريخي شهر بيرجند قرار دارد. اين بنا در كوچهاي با شيب نسبتاً زياد واقع شده است كه از سطح خيابان پايينتر است وروديهاي بنا در پايينترين قسمت بنا قرار دارند در مجاورت اين مدرسه، بناي خواجه خضر و گرمابه نسترن با قدمتي نزديك به آن وجود دارد.
مدرسه شوكتيه به سبك معماري كويري ايران به صورت چهار فصل ساخته شده كه از يك فضاي مركزي بهصورت حياط و بخشي پيوسته دور تا دور آن تشكيل شده است. حياط بخش عمدهاي از بنا را دربر ميگيرد كه با آجر فرش شده است و در ميان آن حوضي قرار گرفته كه در وسط آن سكويي به ارتفاع حدود ۳۰ سانتيمتر قرار دارد. سردر ورودي بنا با طاق جناقي داراي تزئينات مقرنس ميباشد.
اين بنا تك ايواني است كه ايواني بلند و باشكوه دارد و از اجزا و عناصر معماري ايراني از قبيل ورودي، هشتي، دهليزها، ايوان، حجره هاي اطراف حياط، شاه نشين و حمام تشكيل شدهاست. اين بنا داراي دو ورودي است كه يكي در ضلع جنوبي و ديگري در ضلع غربي بنا واقع است.
بناي مدرسه شوكتيه با بهرهگيري از حياط مركزي به بهترين نتايج از نظر تنظيم عملكرد و فراهم آوردن شرايط محيطي متعادل دست يافته است. در اين بنا يك كلاه فرنگي زيبا در ميان گنبد تالار شوكتيه وجود دارد كه با رسميبندي زيبايي تزئين شده است. همچنين مقرنسها گچبريها و آجركاريهايي بسيار زيبا در اين بنا به چشم ميخورد.
اين مدرسه داراي سردري زيبا و عريض مي باشد كه به اتاق مقرنسي گچي راه مي يابد . درب ورودي مدرسه نيز بسيار قديمي و ارزشمند است . بر سر در ورودي مدرسه ، كتيبه اي كه با گچ بري ، تاريخ بنا و موسس آن نوشته شده ديده مي شود . وقتي از در مدرسه داخل مي شويم بعد از گذشتن از اتاق مقرنسي ، وارد دالان طولاني نيمه باريك و زيبايي مي شويم كه داراي يك هشتي ( ايواني به شكل هشت ضلعي يا مدور ) مي باشد كه دري به داخل حوضخانه دارد و سابقاً نهري از آب قصبه بيرجند از داخل آن مي گذشته است . در انتهاي دالان حياط بزرگي وجود دارد كه ساختمانهاي دوطبقه در سه جهت شمال ، جنوب و شرق آن ساخته شده است . در طبقه اول سمت جنوب ايوان بزرگي وجود دارد كه سقف آن از نظر ساختماني اعجاب انگيز است و معلوم نيست كه اين ايوان كه به عرض 10-8 متر در جلو و با عرض بيشتر در دهنه عقب مي باشد چگونه مسقف گرديده است .
اين مدرسه در حاشيه خيابان مطهري شهرستان بيرجند واقع شده است كه علاوه بر كاربرد آموزشي براي علوم ديني، اوقاتي از يك يا چند روز هفته را به سخنراني و ارشاد اهالي اختصاص مي داد.
فضاي ورودي از طريق يك سردر انجام مي گيرد كه سقف آن به وسيله قوس سه بخشي كند پوشش داده شده است و حاوي دو كتيبه كه يكي معرف نام مدرسه و با گفتاري از پيامبر اكرم (ص) و عبارات (انا مدينه العلم و علي بابها) با خط نسخ بوسيله گچبري در ورودي مدرسه بوجود آمده است
اين مدرسه در سال 750 ه ق ساخته شده است ، سازنده آن استادكاري گمنام مي باشد كه كسي آنرا به ياد ندارد البته شخصي به نام معصوم قسمت جنوبي آنرا كه به وسيله سيل خراب شده بود مرمت و بازسازي كرده است وبدين لحاظ آنرا معصوميه ناميده اند از مجتهدين و علماي قديم كه تصدي اين مدرسه را داشته اند مرحوم حجه الاسلام آقا سيد ابوطالب شهيري بوده اند و بعد از ايشان مدرسه تحت نظر آيت الله مرحوم شيخ هادي هادوي ادره مي شد. ايشان از علماي بزرگ بيرجند و از اصحاب سامرا و از شاگردان آيت الله شيرازي صاحب فتواي تنباكو بوده اند و بعد از ايشان توسط حضرت آيت الله تهامي به نظارت حجه الاسلام حاج آقا عارفي اداره مي شد.
عمارت "ارگ كلاه فرنگي" بيرجند يادماني منحصر به فرد در خراسان جنوبي
اين اثر تاريخي كه زماني مقر حكومتي بود از يادگارهاي اواخر دوره زنديه و اوايل دوره قاجار ميباشد. : عمارت ارگ صرف نظر از فرم ويژه "زيگوارتي" و "شش اشكوبه" از چند بخش مهم تشكيل شده است. بخش هم كف بنا با داشتن كاملترين نقشه و فضاسازي، جايگاه ويژهاي در اين بنا دارد. فضاي ورودي ارگ جلوتر از طبقه هم كف ساخته شده و با چند قوس زيبا و چشمگير طاقهايي را در آن بوجود آورده است.
مجموع فضاهاي بوجود آمده در طبقه هم كف ، علاوه بر دارا بودن تزيينات و فنون تزييني گوناگون به گونهاي طراحي شده كه فضاهاي مختلف مانند هشتي ، گنبديها و اتاقها به وسيله دالانهاي ارتباطي با هم مرتبط ميباشند. حوضخانه بنا نيز مركزيتي را در طبقه همكف بوجود آورده بطوريكه وروديهاي مختلفي از فضاي پيرامون حوضخانه به اين محل گشوده ميشوند. محوطه حوضخانه يك متر از كف اصلي بنا پايين تر است و به صورت هشت ضلعي طراحي و ساخته شده است. فضاي پيرامون اين مكان داراي طاق نماهاي تزييني با مقرنسهاي زيباميباشد به تعداد طاق نماها ، سكوهاي كوتاهي در بخش تحتاني آن تعبيه شده است.
روشنايي فضاي حوضخانه از طريق گنبدي گلاه فرنگي و توسط پنجرههاي نورگير تامين ميشود. آب نماي زيبايي نيز با فرم مخصوص علاوه بر تهويه حوضخانه ، هواي مطبوعي را در اين مكان به وجود ميآورد. از جمله تزيينات به كار رفته در فضاي حوضخانه ، مقرنس ، رسميبندي ، كاربنديهاي لانه زنبوري و تزيينات گلداني است. طبقه اول بنا كه به صورت هشت ضلعي بر روي طبقه هم كف ساخته شده ، داراي فضاي كمتري است و چند اطاقك در آن ساخته شده است. همچنين سه طبقه ديگر بنا به صورت نمادي ساخته شده و صرفا به دليل فرم پذيري بنا ميباشد.
ارگ حسام الدوله (مشهور به كلاه فرنگى) منسوب به امير حسن خان شيبانى مى باشد و برخى آن را « ارگ كلاه فرنگى» مى نامند. اين ارگ متعلق به امير علم خزيمه بوده كه ايشان آن را به فرماندارى بيرجند اهدا نمود . سازمان ميراث فرهنگى اين بنا را به عنوان يك ساختمان قديمى و ارزشمند به ثبت رسانده است.
اين ارگ به شكل شش ضلعى و در رأس به شكل مخروط و به رنگ سفيد مى باشد و چشم عابرين را از لحاظ زيبائى و طراحى خيره مى كند. در مجاورت اين ارگ در سنوات اخير فرماندارى بيرجند ساخته شده است. آقاى محمد حسين حديدى پور ،تاريخ بناى آن را سالهاى 1264 تا 1313 هجرى قمرى مى داند.
مصالح اين ساختمان از گل، آجر، آهك و ساروچ مى باشد.