علاوه بر نام بيرجند كه ساختار آن برگرفته از زبان پهلوي بوده و به دوران پيش از اسلام باز مي‌گردد، بنا به روايتي ، بيرجند، احتمالاً در اواخر حكومت ساسانيان و توسط زرتشتيان يزدي و كرماني به عنوان منزلگاهي در حاشيه كوير و در مسير عبور از كوير به سمت شمال خراسان بزرگ و ماوراءالنهر بنا شده‌است .
اشعار حكيم نزاري، وجود محله‌اي به نام گبرآباد در بافت قديمي شهر، كاوشهاي به عمل آمده از قلاع دختر در "بند دره" و "قلعه دره"، و نيز كتيبه به‏دست آمده از كال جنگال در روستاي ريچ از توابع خوسف، "تخته سنگ لاخ مزار" واقع در روستاي كوچ ، سنگ نگاره و كتيبه‏هاي پهلوي اشكاني در دره "استاد تنگل"، حكايت از قدمت چند هزار ساله بيرجند دارد. همچنين علاوه بر وجود گورستانهاي زرتشتي‌ها در اغلب روستاها و نيز وجود آتشكده‌هاي سفلي و عليا .كه دال بر قدمت تاريخي اين منطقه‌است، نام برخي از روستاهاي اطراف شهر بيرجند داراي ريشه پهلوي و اساطيري هستند، مانند: گيو، سهراب، ماژان، سلم آباد، درخش، خراشاد، رودك، دستجرد، چاج، چهكند، جمشيدآباد و ...

در حال حاضر شهرستان بيرجند داراي دو بخش مركزي و خوسف، ۱۰ دهستان و ۲ نقطه شهري است.

اين شهرستان، پرجمعيت‌ترين شهرستان خراسان جنوبي است

جمعيت آن بر طبق سرشماري سال 1385: ۲۴۰۸۹۴ نفر

از اين ميزان ۱۷۰۲۰۶ نفر در مناطق شهري و ۷۰۶۳۳ نفر در مناطق روستايي ساكن مي‌باشند.

وسعت اين شهرستان: ۳۴۸۹۳ كيلومترمربع

مركز آن شهر بيرجند مي‌باشد كه در ۵۹ درجه و ۱۳ دقيقه طول جغرافيايي و ۳۲ درجه و ۵۳ دقيقه عرض جغرافيايي ودر ارتفاع ۱۴۷۰ متري از سطح دريا قرار گرفته‌است.

فاصله شهر بيرجند تا مركز استان خراسان رضوي ۴۸۱ كيلومتر، تا مركز استان سيستان و بلوچستان ۴۵۸ كيلومتر و تا مركز استان كرمان ۵۸۶ كيلومتر مي‏باشد.

بيرجند شهرستاني كوهستاني است و در آن‏ كوهها و دره‏ هاي عميق و حاصلخيزي وجود دارد.

كوه‏هاي عمده شهرستان عبارت‌اند از: رشته‏ كوه باقران در جنوب، كوه شاه در غرب (حاشيه كوير)، رشته‏ كوه مؤمن‏ آباد.

آب و هواي اين شهرستان بياباني و نيمه بياباني است.

در شهرستان بيرجند رودخانه عمده‏‌اي وجود ندارد و رودها كه به «كال» معروفند، عموماً فصلي و مسيل مي‏باشند.

نام اصلي اين شهر، بيرجند است كه به صورت‌هاي برجند، برجن، بركن و بيرگند نيز در نوشته آمده‌است.

پنج وجه تسميه براي بيرجند بيان شده‌است.

• بيرجند يعني نصف شهر/نيم شهر
• بيرجند يعني شهر بلند
• بيرجند يعني شهر چاه
• بيرجند يعني شهر طوفان
• بيرجند يعني برزن

آقاي رجبعلي لباف خانيكي در مقاله خود تحت عنوان "تأملي در نام بيرجند"، بيرجند را مركب از دو جزء "بير" و "جند" مي‌داند. "بير" در پارسي باستان به معاني رعد و برق، صاعقه و طوفان و "جند" كه معرّب "كند" است به زبان فرارودي به معني مكان و شهر آمده‌است. با توجه به نامهاي مناطق و شهرها در خراسان بزرگ،مانند تاشكند، خجند، سمرقند و ...، اين وجه تسميه درست تر به نظر مي‌رسد.

شهرستان بيرجند با وسعت 31704 كيلومتر مربع در شرق ايران قرار دارد

اين شهرستان از شمال به قاينات ، از جنوب به نهبندان و استان كرمان ، از غرب به سرايان و طبس و از شرق به شهرستان در ميان محدود مي شود . شهرستان بيرجند داراي دو بخش مركزي و خوسف است .

بيرجند در گذشته جزئي از ولايت قهستان بوده است . بر اساس كتيبه هاي هخامنشي و نوشته هاي مورخان يوناني ، قهستان خاستگاه يكي از اقوام ايراني به نام ساگارت و بخشي از چهاردهمين ساتراپ هخامنشي به شمار مي آمده . كتيبه كال جنگال نشان دهنده اهميت منطقه است . در عهد ساساني نيز قهستان از ايالات آباد و و معتبر بوده . سنگ نگاره هاي لاخ مزار در روستاي كوچ بيرجند حاوي نوشته هايي به خط پهلوي ساساني است    كه در آنها نام آخشنواز پادشاه هپتالي و قباد پادشاه ساساني به چشم مي خورد . پس از فتح قهستان توسط اعراب در سال 29 هـ .ق قهستان توسط واليان خلفا اداره مي شد و تا سال 259 ه.ق در سيطره ي عباسيان بود . مدتي نيز جزء قلمرو صفاريان و امراي محلي سيستان بود . از زمان حسن صباح تا تهاجم سپاه هلاكو خان مغول اين منطقه به يكي از مراكز عمده ي سياسي فرقه اسماعيليه تبديل شد و بعد از الموت ،مهمترين مقر حضور فداييان اين فرقه بـود كه با حمله ي هلاكـو طومارشان در هم پيچيـد . تاريخ بيرجنـد در سده هاي اخير يعني از دوره صفويه به بعد با نام خاندان خزيمه علم در هم آميخته است . در اواخر دوره صفويه با پيوستن امير اسماعيل خان خزيمه به اردوي نادر ، حكومت منطقه قاينات به او تفويض شد . استعمار بريتانيا در راستاي حفظ منابع منطقه اي خود و با بهره گيري از آشفتگي حكومت قاجار، سياست تبـديل حكومت محلي بيرجنـد به مركز سيـاست بريتانيـا در منطقـه و بهره گيري از خاندان علم به عنوان پايگاهي قدرتمند را در پيش گرفت .